Rębnie III gniazdowe
 
Autorzy strony: L. Bolibok, B. Brzeziecki
 
Okres odnowienia     Cięcia i odnowienie na gniazdach     Przestrzenne rozmieszczenie gniazd na strefie     Czas odsłonięcia gniazd     Pozostawianie kęp starodrzewu    
 
 
 
Stosując rębnie gniazdowe otrzymujemy drzewostany o zmieszaniu kępowym. Płaty gatunku lub gatunków domieszkowych rozwijają się na jednogatunkowych (w zasadzie) gniazdach, przy osłonie bocznej bądź górnej i uzyskują niezbędne wyprzedzenie względem gatunku głównego odnawianego na powierzchni międzygniazdowej.

Zależnie od wymagań ekologicznych odnawianych gatunków, gniazda o wielkości 5-20 arów mogą być wykonane cięciem zupełnym lub mogą na nich być prowadzone uproszczone cięcia częściowe. Zwykle na gniazdach odnawia się gatunki źle znoszące mikroklimat zrębów i stosunkowo wolno rosnące w młodości.

Odnowienie sztuczne bądź naturalne wzrasta na gniazdach, aż do osiągnięcia wysokości zabezpieczenia biologicznego. Przewaga 1-3 metrów wysokości powinna zrównoważyć szybsze tempo wzrostu w młodości gatunków światłożądnych odnawianych na powierzchni międzygniazdowej. Zbyt długie utrzymywanie osłony bocznej gniazd nie jest jednak wskazane, ponieważ powoduje długotrwałe problemy pielęgnacyjne w powstającym drzewostanie.

 
 
Wysokość zabezpieczenia biologicznego odnowienia na gniazdach
 
Rębnie gniazdowe mogą być stosowane w celu wzbogacenia składu gatunkowego drzewostanów lub utrzymania domieszkek przy wykorzystaniu odnowienia naturalnego.

Wprowadzanie na małych powierzchniach gatunków domieszkowych przed odnowieniem głównym ma ponad 150 letnią historię w lasach europejskich. Duże zasługi w tym zakresie położył niemiecki leśnik Morztfeld, który stosował na dużą skalę wyprzedzające odnowienia na gniazdach dębów i innych gatunków wrażliwych na przymrozki w praktyce gospodarczej oraz podsumował swoje praktyczne doświadczenia w publikacji z 1986 roku.

W Polsce jednym z pierwszych propagatorów tej rębni był nadleśniczy z Kozienic J. Szwed.

 
««
Okres odnowienia
 
Zasady Hodowli Lasu przewidują dla rębni gniazdowych średni okres odnowienia jednej strefy (11-20 lat). Jeżeli na gniazdach mają być odnawiane gatunki różniące się tempem wzrostu w młodości, to gniazda mogą być wykonane w kilku nawrotach, rozpoczynając od tych dla gatunku rosnącego najwolniej.

W przypadku odnawiania rozległych drzewostanów i dzielenia ich na kilka stref, należy dołożyć starań, aby okresy odnowienia na poszczególnych strefach nakładały się, przez co można uzyskać istotne skrócenie całkowitego okresu odnowienia. Jednocześnie należy zachować dbałość, aby cięcia uprzątające przestrzeń międzygniazdową na kolejnej strefie następowały dopiero wówczas, gdy odnowienie na całej poprzedniej strefie przestanie potrzebować osłony bocznej.

 
««
Cięcia i odnowienie na gniazdach
 
Nagłe odsłonięcie drzew w dolnych warstwach może powodować osłabienie ich koron
 
Jodła potrafi zregenerować po silnym przygłuszeniu, ale powinna być odsłaniana powoli, w kilku nawrotach
 
Zarówno w rębni gniazdowej zupełnej, jak i gniazdowej częściowej dopuszcza się wykonywanie na gniazdach nie tylko cięć zupełnych, ale również częściowych.

Zwykle cięcia częściowe na gniazdach są uproszczone w stosunku do cięć częściowych na większych powierzchniach. Uproszczenie polega na mniejszej liczbie cięć odsłaniających bądź też na szybszym cięciu uprzątającym. Takie postępowanie usprawiedliwione jest tym, że odnowienie na gnieździe po usunięciu osłony górnej będzie jeszcze przez pewien czas korzystać z osłony bocznej otaczającego drzewostanu.

Wybór sposobu cięć może zależeć od tego, jak wprowadzane jest odnowienie na gniazda. Czasami w odnawianym drzewostanie istnieją kępy wartościowych nalotów bądź podrostów, które można włączyć do przyszłej generacji drzewostanu. Dla nalotów gatunków o mniejszych wymaganiach świetlnych, wolno rosnących w młodości (np. jodła, buk), można stosować cięcia częściowe. Dla odnowień o większych wymaganiach świetlnych, szybciej rosnących częściej będą to cięcia zupełne.

Również stan odnowień może być przesłanką wyboru sposobu cięć. Podrosty jodłowe o przyhamowanym przyroście wysokości należałoby odsłaniać cięciami częściowymi. Podobnie przy sztucznym odnowieniu jodły na gniazdach, duża dostępność światła początkowo bardziej sprzyja chwastom niż jodłom.

Cięcia częściowe zamiast zupełnych można też zastosować, gdy występujące w kępach gatunki domieszkowe zamierzamy odnawiać naturalnie za pomocą odsiewu górnego.

 
««
Przestrzenne rozmieszczenie gniazd na strefie
 
Widok strefy w rębni IIIa po odnowieniu powierzchni międzygniazdowej
 
Zalecenia dotyczące rozmieszczenia gniazd w obrębie strefy bywają trudne bądź nawet niemożliwe do spełnienia.

Z jednej strony planując rozmieszczenie gniazd należy brać pod uwagę stabilność drzewostanu i minimalizować możliwość wystąpienia szkód od wiatrów. Z tego względu zaleca się, aby krawędzie sąsiadujących gniazd były oddalone od siebie nie bliżej niż jedna wysokość drzewostanu, oraz aby gniazda nie były rozmieszczone w jednej linii zgodnej z kierunkiem panujących wiatrów.

Przy dużej średniej wysokości odnawianego drzewostanu, dążenie do pokrycia gniazdami więcej niż 30% powierzchni odnawianej strefy może prowadzić do zmniejszenia odległości między gniazdami. Praw geometrii nie da się ominąć. W takich przypadkach należy się liczyć ze zwiększoną podatnością drzewostanu na wiatrowały i wiatrołomy. Ponadto gniazda rozdzielone jedynie „cienką firanką" (jednym lub dwoma rzędami drzewa ze starego drzewostanu) tracą swój specyficzny mikroklimat a warunki na nich panujące upodobniają się raczej do tych panujących na zrębach przy ścianie drzewostanu. Podobnie, pozostawianie „firanki" drzew pomiędzy drogą leśną i gniazdem, bądź gniazdem a zrębem (uprawą) nie wpływa znacząco na poprawę warunków wzrostu drzew na gniazdach.

 
 
Płaty gatunków o niższym wieku rębności lub zdrowotności powinny być wyznaczane pod przyszłe gniazda
 
Biorąc pod uwagę zalecaną szerokość strefy, zazwyczaj udaje się zmieścić w niej dwa szeregi gniazd rozciągnięte w kierunku północ-południe, rozmieszczone tak, aby dłuższe osie gniazd z sąsiadujących szeregów nie znalazły się w jednej linii na kierunku wschód-zachód. Do takiego rozwiązania może prowadzić jedynie troska o zachowanie „minimalnego dystansu". Trudno wówczas uwzględnić inne ważne czynniki, które powinny być uwzględnione przy wyznaczaniu rozmieszczenia gniazd:
  • rozmieszczenie wartościowych odnowień naturalnych w drzewostanie,
  • rozmieszczenie mikrosiedlisk potencjalnie korzystnych dla wprowadzanej na gniazdach domieszki,
  • rozmieszczenie dróg leśnych i szlaków technologicznych,
  • rozmieszczenie fragmentów drzewostanu, które powinny być usuwane w pierwszej kolejności ze względu na swą słabą jakość bądź zły stan sanitarny,
  • rozmieszczenie już istniejących w drzewostanie luk
  • rozmieszczenie płatów z domieszką gatunku, który chcemy odnawiać naturalnie.

W przypadku gdy z powodów obiektywnych nie jest możliwe równoczesne spełnienie wszystkich postulatów dotyczących rozmieszczenia gniazd, należy świadomie zaplanować, które gniazda będą rozmieszczone „nie idealnie".

Przykładowo, jeżeli kształt wydzielenia narzuca założenie dwóch szeregów gniazd, to można ułożyć gniazda z szeregu wschodniego dalej od brzegu wydzielenia niż gniazda z szeregu zachodniego. Dzięki temu będą one izolowane szerszym pasem drzewostanu od przylegającej zwykle od strony wschodniej uprawy. Od strony zachodniej gniazda mogą dotykać do granicy wydzielenia bo i tak zazwyczaj osłania je tam kolejny jeszcze nie odnawiany drzewostan.

Problemy właściwego rozmieszczenia gniazd były dostrzegane od dawna. Już w 1980 roku nadl. Szwed zaproponował radykalne rozwiązanie tego problemu, jednocześnie upraszczające wyznaczanie granic gniazd w terenie oraz ułatwiające ich „wciśnięcie" do jednego wydzielenia. Polegało ono na wycinaniu gniazd prostokątnych, zorientowanych dłuższą osią w kierunku wschód-zachód, których szerokość jest nie większa niż wysokość otaczającego drzewostanu. Rozwiązanie to dało zadowalające rezultaty przy odnawieniu dębu na siedlisku BMśw. Ponieważ kępy domieszek o kanciastych kształtach źle się komponowały z uprawą leśną, Szwed zalecał pozostawianie drzew w narożnikach wycinanych prostokątnych gniazd.

 
««
Czas odsłonięcia gniazd
 
Cięcia usuwające drzewostan na gniazdach należy wykonać wówczas, gdy odnowienie na gniazdach osiągnie wysokość zabezpieczenia biologicznego, określoną przez Zasady Hodowli Lasu na poziomie 1-3 m. Decyzja o odsłonięciu odnowień na gniazdach powinna następować jednak nie po "przyłożeniu linijki czy kalendarza", ale po dokonaniu oceny na gruncie, czy osiągniętą przez drzewka wysokość rzeczywiście zabezpiecza je w danych warunkach przed niekorzystnymi czynnikami. Żadne instrukcje nie zastąpią w tym względzie oceny gospodarza terenu, który powinien być najlepiej zorientowany co do nasilenia zgryzania, wielkości uszkodzeń od przymrozków na zrębach czy też tempa wzrostu konkurencyjnej roślinności (w tym niepożądanych gatunków drzewiastych).

Przetrzymanie odnowień może być skutkiem dłuższego wstrzymania cięć rębnych z powodu wystąpienia na innych obszarach zjawisk klęskowych, albo jednorazowej inicjacji rębni gniazdowej na zbyt dużej powierzchni drzewostanów rębnych.

 
Konsekwencje zbyt długiego przetrzymania odnowień na gniazdach
 
 
Przetrzymane na gniazdach podrosty po odsłonięciu mają niską stabilność mechaniczną
 
Przetrzymanie odnowień na gniazdach niesie za sobą zagrożenia. Powstające wtedy duże różnice wysokości prowadzą do trudności w połączeniu wyrośniętych kęp z młodszą uprawą założoną na powierzchni międzygniazdowej. Zdarzają się sytuacje nadmiernego jednostronnego rozwoju koron drzewek skrajnych w kierunku na zewnątrz kępy. Jest to zjawisko niekorzystne ze względu na pogorszenie jakości technicznej drzewek, możliwość zagłuszenia osobników gatunków o mniejszej dynamice wzrostu sąsiadujących z kępą, jak zwiększoną podatność takich drzewek na śniegowały i śniegołomy.

Problemy te można ograniczyć sadząc wokóło odsłanianego gniazda opaskę (2 -3 rzędy) gatunku łącznikowego (kontaktowego), który będzie mógł szybko zniwelować zbyt dużą różnicę wysokości dzięki wyższej dynamice wzrostu lub użyciu wyrośniętego materiału sadzeniowego.

Przetrzymane zbyt długo na gniazdach płaty odnowień mogą być mniej stabilne. W zasadzie u wszystkich gatunków (u jednych szybciej u innych wolniej) wraz z zwiększaniem rozmiarów drzew zwiększają się ich wymagania świetlne. Przy pewnej wysokości odnowień ilość światła jakie może zapewnić gniazdo jest za mała. Niektóre gatunki (buk, dąb) reagują na to redukcją przyrostu grubości, przy zachowaniu przyrostu wysokości. Może to powodować wysmuklenie drzewek i wzrost podatności na śniegowały w kępach tych gatunków.

Przetrzymana na gniazdach jodła zmienia natomiast swoją fizjologię redukując przyrost na wysokość i rozbudowując korony na boki, co w skrajnych przypadkach kończy się zanikiem pędu głównego. Jednorazowe uprzątnięcie drzewostanu wokoło takich jodeł może im bardzo zaszkodzić. Drzewka rosnące w złych warunkach świetlnych wytwarzają liście nie dostosowane do pełnego oświetlenia. Często reagują na takie odsłonięcie pożółknięciem igieł i dalszym spowolnieniem wzrostu lub nawet usychają.

 
 
Systemy korzeniowe drzew na gniazdach są słabo rozwinięte, a u drzew brzeżnych łatwo mogą ulegać uszkodzeniom
 
Niekiedy odnowienia przetrzymane na gniazdach są bardzo podatne na wiatrowały. Drzewka korzystając z osłony otaczającego drzewostanu nie inwestowały (a właściwie oszczędzały) w zakotwiczenie w glebie za pomocą silnego systemu korzeniowego. Wystawione nagle na podmuchy wiatru na powierzchni otwartej, wysokie ale źle ukorzenione drzewka łatwo się wywracają.
 
««
Pozostawianie kęp starodrzewu
 
Podobnie jak w rębni zupełnej należy przed rozpoczęciem cięć wyznaczyć kępy starodrzewu, które pozostaną na powierzchni po ukończeniu odnowienia. W trakcie prowadzenie cięć nie należy usuwać jakichkolwiek drzew z wyznaczonych kęp starodrzewu. Byłoby to sprzeczne z postulatem zachowania niezmienionej struktury starodrzewu w pozostawianych kępach.
««